Trong toàn bộ thế giới hữu hình mà con người biết đến, không có loài nào mâu thuẫn với chính mình nhiều như con người. Con người có thể đạt đến những tầng ý thức rất cao, có khả năng giác ngộ, có thể hiểu được nhân quả, có thể tu sửa và chuyển hóa bản thân. Nhưng cũng chính con người lại là loài dễ tạo nghiệp nhất, gây tổn thương sâu nhất và để lại hậu quả lâu dài nhất cho cả chính mình lẫn môi trường xung quanh. Sự nghịch lý này không phải là ngẫu nhiên, mà xuất phát từ cấu trúc ý thức rất đặc biệt của loài người.
Con người là loài duy nhất trong thế giới hữu hình mang đủ ba tầng: sinh hồn, giác hồn và linh hồn.
- Sinh hồn giúp cơ thể tồn tại, vận hành, sinh trưởng.
- Giác hồn tạo nên cảm xúc, ký ức, phản xạ, nỗi sợ và sự gắn bó. Nhưng chính linh hồn mới là yếu tố khiến con người vượt khỏi tất cả các loài khác.
- Linh hồn cho con người khả năng tự ý thức, tự quán chiếu, nhận biết đúng sai và chịu trách nhiệm cho hành vi của mình. Và cũng chính vì có linh hồn mà con người bước vào vòng luân hồi, mang theo nghiệp qua nhiều đời.
Các loài khác không mang gánh nặng này. Cây sống thuận tự nhiên, không tranh giành, không oán hận, không cố ý làm tổn thương để thỏa mãn bản ngã. Động vật có giác hồn, biết đau, biết sợ, nhưng hành vi của chúng vẫn nằm trong khuôn khổ bản năng sinh tồn. Chúng không lập kế hoạch để hại nhau, không thao túng, không gieo rắc nỗi sợ để kiểm soát. Vì vậy, nghiệp của chúng nhẹ và ngắn, không kéo dài thành dòng nghiệp nhiều đời như con người.
Con người thì khác. Con người không chỉ phản ứng theo bản năng, mà còn suy nghĩ, tính toán, so sánh, phán xét và lựa chọn. Chính khả năng lựa chọn này mở ra cánh cửa giác ngộ, nhưng đồng thời cũng mở ra cánh cửa của nghiệp. Mỗi ý nghĩ, mỗi lời nói, mỗi hành động của con người đều để lại dấu vết trong linh hồn. Khi lựa chọn xuất phát từ vô minh, tham, sân, si, nghiệp hình thành rất nhanh và rất sâu. Khi lựa chọn xuất phát từ hiểu biết, tỉnh thức và từ bi, con người cũng có thể chuyển hóa nghiệp nhanh không kém.
Con người dễ tạo nghiệp nhất vì con người thường sống bằng giác hồn mà tưởng mình đang sống bằng trí tuệ. Phần lớn đời sống con người bị dẫn dắt bởi cảm xúc chưa được chữa lành, bởi sang chấn tuổi thơ, bởi nỗi sợ bị bỏ rơi, sợ thua kém, sợ mất kiểm soát. Khi giác hồn bị tổn thương, con người phản ứng rất mạnh, và chính những phản ứng đó trở thành hành vi tạo nghiệp. Đánh người vì giận, nói lời làm tổn thương vì tự ái, thao túng vì sợ mất, áp đặt vì muốn kiểm soát… tất cả đều là nghiệp, không phải vì hành động đó lớn hay nhỏ, mà vì nó được thực hiện trong vô minh.
Điều nguy hiểm là con người lại có khả năng biện minh cho nghiệp của mình. Con vật cắn vì sợ thì chỉ là phản xạ. Con người làm tổn thương người khác thì gọi đó là “dạy dỗ”, “vì tốt cho họ”, “vì hoàn cảnh”. Chính khả năng ngôn ngữ và lý trí chưa được soi sáng khiến con người tạo nghiệp mà không thấy mình đang tạo nghiệp. Đây là điểm mà các loài khác không có.
Nhưng cũng chính vì có linh hồn và khả năng tự quán chiếu, con người là loài duy nhất có thể giác ngộ ngay trong đời sống này. Giác ngộ không phải là bay lên tầng cao nào đó, mà là nhìn thấy tận gốc cơ chế tạo khổ của chính mình. Khi con người nhận ra rằng nỗi đau của mình không đến từ người khác, mà đến từ cách mình phản ứng; khi họ thấy rõ rằng kiểm soát không tạo an toàn, mà chỉ tạo thêm sợ hãi; khi họ đủ tỉnh để dừng lại trước một hành vi có thể gây tổn thương, thì ngay khoảnh khắc đó, nghiệp bắt đầu được chuyển hóa.
Giác ngộ không xóa nghiệp cũ, nhưng nó chấm dứt việc tạo nghiệp mới. Và chỉ riêng điều đó thôi cũng đã làm thay đổi hoàn toàn quỹ đạo của một linh hồn. Một con người tỉnh thức có thể sống giữa đời thường, vẫn làm việc, vẫn nuôi gia đình, vẫn đối diện thử thách, nhưng không còn để giác hồn bị lôi kéo vô thức. Họ bắt đầu sống bằng sự lựa chọn có ý thức, chứ không bằng phản xạ.
Sự bi kịch của con người nằm ở chỗ: khả năng giác ngộ luôn có sẵn, nhưng rất ít người chịu dừng lại để nhìn. Họ chạy theo đời sống bên ngoài, sửa phong thủy nhà cửa, đổi môi trường, tìm cách né tránh quả báo, mà không chịu sửa gốc là tâm và nhận thức. Họ tìm đủ mọi cách để bớt khổ, nhưng lại không muốn nhìn thẳng vào nguyên nhân tạo khổ. Và khi không nhìn, nghiệp tiếp tục được sinh ra, dù dưới hình thức rất tinh vi.
Một điểm nữa khiến con người dễ tạo nghiệp là ảnh hưởng dây chuyền. Một hành vi vô minh của con người không chỉ ảnh hưởng đến một cá nhân, mà có thể lan sang gia đình, con cái, xã hội và cả môi trường. Đánh con vì giận không chỉ tạo nghiệp cho cha mẹ, mà còn truyền sang chấn cho đứa trẻ, và đứa trẻ đó lớn lên lại tiếp tục tạo nghiệp tương tự.
Phá rừng không chỉ làm tổn thương đất, mà còn làm mất sinh hồn của môi trường, ảnh hưởng đến nhiều thế hệ sau. Chỉ con người mới có sức tác động lớn như vậy, và vì thế nghiệp của con người cũng sâu hơn bất kỳ loài nào khác.
Nhưng cũng cần nói một điều rất công bằng: chỉ con người mới có khả năng hóa giải nghiệp sâu. Cây không thể tu. Động vật không thể quán chiếu nghiệp. Chỉ con người mới có khả năng nhìn lại chính mình, xin lỗi, sửa sai, buông bỏ, và sống khác đi. Mỗi lần một con người dừng lại trước khi gây tổn thương, họ không chỉ cứu người khác, mà còn cứu chính linh hồn mình khỏi một vòng nghiệp mới.
Vì vậy, con người không phải là loài “xấu” hay “cao hơn” các loài khác. Con người là loài mang trách nhiệm lớn nhất. Trách nhiệm với thân vì sinh hồn cần được giữ khỏe. Trách nhiệm với cảm xúc vì giác hồn cần được chữa lành. Và trách nhiệm với linh hồn vì linh hồn mang nghiệp đi rất xa.
Khi hiểu được điều này, con người sẽ thôi tìm giác ngộ như một thứ xa vời, và bắt đầu sống tỉnh trong những điều rất nhỏ. Cách nói chuyện với người thân, cách dạy con, cách đối diện với giận dữ, cách đối xử với tự nhiên. Giác ngộ không nằm ở việc biết nhiều khái niệm, mà nằm ở việc mỗi ngày bớt tạo nghiệp hơn hôm qua.
Con người là loài duy nhất có thể chạm đến giác ngộ, vì con người là loài duy nhất đủ ý thức để thấy mình đang khổ vì đâu. Nhưng cũng chính vì vậy, nếu không chịu tỉnh, con người sẽ tiếp tục là loài tạo nghiệp nặng nhất. Con đường nằm ngay ở lựa chọn của mỗi người, trong từng khoảnh khắc rất đời, rất thật, và rất gần.
— Trần Khương —
